W obrocie cywilnoprawnym często występują sytuacje, w których przed właściwą realizacją umowy dochodzi do przekazania określonej kwoty pieniężnej – najczęściej w formie zadatek lub zaliczka. Choć te dwie instytucje na pierwszy rzut oka mogą wydawać się zbliżone, to ich skutki prawne są zasadniczo odmienne. Zrozumienie różnic pomiędzy tymi pojęciami ma kluczowe znaczenie w przypadku niewykonania umowy bądź potrzeby dochodzenia zwrotu przekazanych środków.
Artykuł przedstawia istotne aspekty związane z kwestią zwrotu zadatku i zaliczki, w tym różnice pojęciowe, prawa stron wynikające z umowy oraz sytuacje, w których możliwe jest odzyskanie zapłaconej kwoty. Analiza ta oparta jest na aktualnych przepisach Kodeksu cywilnego oraz orzecznictwie sądowym.
Różnice między zadatkiem a zaliczką
Zadatek i zaliczka to niewielkie kwoty pieniężne przekazywane drugiej stronie umowy przed jej ostatecznym wykonaniem. Pełnią one funkcję zabezpieczającą, jednak ich charakter i konsekwencje prawne są odmienne. Zadatek, zgodnie z art. 394 Kodeksu cywilnego, stanowi formę zabezpieczenia wykonania zobowiązania, jak również swoiste zadośćuczynienie w przypadku niewywiązania się z umowy.
W przeciwieństwie do zadatku, zaliczka ma charakter wyłącznie przedpłaty, nie będąc samodzielną instytucją prawną. Jej głównym celem jest częściowe spełnienie świadczenia pieniężnego wynikającego z danej umowy. Zaliczka nie wywołuje zatem skutków takich jak przepadek czy obowiązek zapłaty podwójnej kwoty – następuje jedynie rozliczenie wartości świadczenia w chwili wykonania bądź rozwiązania umowy.
Prawa stron przy umowie z zadatkiem
Przekazanie zadatku powoduje, że jego los zależy od przebiegu wykonania umowy. W przypadku prawidłowego wykonania zobowiązania przez obie strony, kwota zadatku zaliczana jest na poczet świadczenia głównego. Problemy pojawiają się wtedy, gdy do wykonania umowy nie dochodzi z winy jednej ze stron bądź z przyczyn niezależnych.
W sytuacji, gdy jedna ze stron nie spełni swojego zobowiązania, stronie niewinnej przysługują określone uprawnienia. Jeśli niewykonanie umowy następuje z winy strony, która zadatek dała, druga strona może go zachować. Odwrotna sytuacja – czyli niewykonanie umowy przez stronę, która zadatek otrzymała – obliguje ją do zwrotu podwójnej jego wysokości. Takie rozwiązanie ma charakter sankcyjny i służy zabezpieczeniu wykonania umowy.
Prawa stron przy umowie z zaliczką
Umowy opierające się na zaliczce nie przewidują sankcji w przypadku ich niewykonania – zaliczka podlega zwrotowi zawsze, jeżeli do realizacji umowy nie doszło. Oznacza to, że bez względu na to, z jakiego powodu nie nastąpiło wykonanie świadczenia, strona, która zaliczkę otrzymała, ma obowiązek jej zwrotu.
Brak specjalnej regulacji ustawowej dotyczącej zaliczek sprawia, że w razie nieporozumień między stronami konieczne jest każdorazowe ustalanie, czy faktycznie doszło do jej przekazania oraz jaki był jej cel. Jeśli kwota została wpłacona bez jednoznacznego określenia jako zadatek, z dużym prawdopodobieństwem przyjmuje się, że była to zaliczka – a co za tym idzie, podlega zwrotowi w całości.
Kiedy można domagać się zwrotu zadatku?
Prawo żądania zwrotu zadatku lub jego podwojenia zależy od tego, która ze stron była odpowiedzialna za niewykonanie umowy. W razie rozwiązania umowy za zgodą obu stron lub z przyczyn niezależnych od żadnej z nich, zadatek powinien zostać zwrócony w pierwotnej wysokości. W takich wypadkach niedopuszczalne jest zarówno jego zatrzymanie, jak i żądanie zapłaty w podwójnej wysokości.
W przypadku niewykonania umowy z winy przyjmującego zadatek, strona wpłacająca ma prawo do dochodzenia jego zwrotu w podwójnej wysokości. Jeśli natomiast odstąpienie od umowy miało charakter zgodny i obustronny, to zgodnie z zasadą ekwiwalentności świadczeń wymagany jest zwrot wyłącznie pierwotnej kwoty.
Kiedy przysługuje zwrot zaliczki?
Zwrot zaliczki jest zasadą w każdej sytuacji, gdy umowa nie została wykonana, niezależnie od przyczyny. Strona, która dokonała zapłaty, może domagać się jej pełnego zwrotu, ponieważ zaliczka nie ma charakteru kary umownej czy zabezpieczenia. W przypadku sporu sądowego udowodnienie jej przekazania oraz braku wykonania umowy zazwyczaj wystarcza do skutecznego dochodzenia swoich praw.
Niektóre umowy handlowe przewidują odmienne postanowienia dotyczące charakteru przekazywanych środków. W takich przypadkach znaczenie ma to, co zostało ustalone między stronami na piśmie. Jeśli umowa wskazuje jednoznacznie, że przekazana kwota stanowi zaliczkę, obowiązek jej zwrotu nie budzi wątpliwości – także w przypadku siły wyższej czy braku winy po stronie kontrahenta.
Skutki niewykonania umowy a zwrot zadatku i zaliczki
Niewykonanie umowy może mieć różne skutki prawne, zależne m.in. od rodzaju przekazanej kwoty – zadatku lub zaliczki. Zadatek, jako forma sankcji, zniechęca strony do niewywiązywania się z umów i mobilizuje do ich realizacji. Jego utrata lub konieczność zapłaty podwójnej wartości to istotne konsekwencje, które znacząco wpływają na sytuację ekonomiczną dłużnika.
Z kolei przy zaliczce brak jest elementu sankcyjnego – stanowi ona formę rozliczenia, nie zaś zabezpieczenia. W sytuacji odstąpienia od umowy lub braku możliwości jej wykonania, zaliczka podlega zwrotowi, chyba że strony zastrzegły inne postanowienia. Zasady te mają zastosowanie w obrocie konsumenckim, gospodarczym oraz przy umowach cywilnych, co oznacza ich powszechne znaczenie i częste wykorzystywanie w praktyce.
Więcej praktycznych porad prawnych można znaleźć na stronie prawnik-bydgoszcz.pl.
Informacje zawarte w tym artykule mają charakter wyłącznie ogólny i edukacyjny. Nie stanowią one profesjonalnej porady prawnej i nie mogą zastąpić konsultacji z kwalifikowanym prawnikiem. Przed podjęciem jakichkolwiek działań na podstawie treści zawartych w tym artykule, należy skonsultować się ze specjalistą w celu uzyskania indywidualnej porady dostosowanej do konkretnej sytuacji.
Materiał partnera
